کتاب کلیات علوم اسلامی اثر شهید مطهری جلد 2 کلام عرفان حکمت

کتاب کلیات علوم انسانی 2 (کلام، عرفان، حکمت عملی) را استاد مرتضی مطهری برای جوانانی نوشت که نخستین قدم را در راه آشنایی با معارف اسلامی برداشته‌اند و سعی او همه این بود که در این سلسله، سادگی و اختصار را در عین صحت، اساس قرار دهد و راه را برای ورود آنان به فضای روح‌پرور فرهنگ اسلامی باز کند.

این کتاب جلد دوم از مجموعه «کلیات علوم اسلامی» است که در اصل تقریرات درسهای استاد شهید برای دانشجویان سالهای اول و دوم دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بوده است و مشتمل بر سه بخش ِ کلام، عرفان و حکمت عملی می باشد.

بخش اول شامل هشت درس است.در درسهای اول و دوم به تاریخچه علم کلام و موضوع این علم پرداخته شده است. درسهای سوم تا هشتم به تبیین آراء و عقاید نحله های مختلف کلامی اعم از معتزله ، اشاعره و شیعه اختصاص یافته ونظریات آنها در باب مسائلی همچون توحید، عدل، اختیار ، آزادی انسان و ... به تفصیل بیان شده است.

بخش دوم شامل یازده درس می باشد. در درسهای اول ، دوم و سوم عرفان عملی ،عرفان نظری و مایه های عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. در درسهای چهارم، پنجم و ششم تاریخچه مختصر عرفان و تصوف از صدر اسلام تا قرن دهم هجری که متضمن شرح احوال عرفای نامی این قرون است، تحلیل و بررسی شده است. درسهای هفتم ، هشتم ونهم مشتمل بر تبیین منازل و مقامات عرفانی است و درس دهم به تعریف اصطلاحاتی مانند حال، مقام ، قبض و بسط ، غیبت و حضور اختصاص یافته است.

بخش سوم کتاب حاوی هشت درس است. درس اول ودوم عهده دار تعریف حکمت نظری و عملی است. در درس سوم یکی از شعب حکمت عملی یعنی «اخلاق» مورد بحث واقع شده و معیار درستی و نادرستی در اخلاق ، ضمن طرح و نقد فلسفه ی تحلیل منطقی برتراند راسل (فیلسوف مشهور انگلیسی) معرفی و تبیین گردیده است. در درس چهارم تا هشتم نیز ، نظریات گوناگونی در باب اخلاق مورد توجه و ارزیابی گرفته است.

این کتاب، جزوه کوچکی از مجموعه اندیشه‌های استاد مرتضی مطهری است که حاصل تجربه طولانی‌اش در تحصیل و تدریس فلسفه اسلامی است. هدف این کتاب اینست که بتواند مقدمه و مدخلی باشد برای هموار ساختن راه ورود به مباحث اصلی و آشنایی با اصول فلسفه اسلامی.

کلیات علوم انسانی مجموعه اندیشه‌های از استاد مطهری‌ست که شامل 3 جلد است که جلد اول شامل دو بخش منطق و فلسفه، جلد دوم مشتمل بر سه بخش کلام، عرفان و حکمت عملی و جلد سوم در بردارنده دو بخش اصول فقه است. ویژگی مهم این سلسله مباحث این است که چون در اصل، تقریرات درس‌های استاد شهید مطهری برای دانشجویان سال‌های اول دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بوده، با بیانی روان و شیوا و قابل فهم برای مبتدیان نگارش یافته و برای افرادی که با اصطلاحات پیچیده علوم اسلامی آشنایی ندارند، درک و فهم آنها از طریق دسته‌بندی مطالب و شرح اصطلاحات، بسیار آسان گردیده است.

از جمله مسائل جامعه ما، دوری نسل جوان از معارف اسلامی است، و آن که این مشکل را بهتر از همه حس کرده و بیتابانه در پی رفع آن است همین نسل جوان است. تنها کسانی می‌توانند به این نیاز جامعه به درستی پاسخ گویند که از یک سو خود فرهنگ اسلامی را از سرچشمه‌های اصیل آن فراگرفته باشند و از سوی دیگر به زبان زمان خویش سخن بگویند و حال و هوای روزگار نسل جوان را درک کنند

استاد شهید آیت الله مطهری در شمار معدود کسانی بود که از شرایط لازم برای آشنا ساختن نسل امروز با اسلام برخوردار بود. او نماینده راستین حوزه‌های علمیه در دانشگاه‌های امروز بود. چون زبان نسل جوان را می‌دانست و می‌فهمید، پیغام این نسل را می‌شنید و به حوزه‌های علمیه می‌برد. وی مشکل دوری نسل جوان از فرهنگ اسلامی را به خوبی و به‌هنگام شناخته و راه حل آن را نیز دریافته بود و بسیاری از آثار خود را دقیقا در جهت رفع این مشکل تالیف کرد.

«کلیات فلسفه اسلامی» را می‌توان به طور کلی به سه بخش تقسیم کرد:

در بخش اول که شامل درس‌های اول و دوم است استاد به توضیحاتی کلی درباره فلسفه و فلسفه اسلامی پرداخته‌اند. در این بخش معنای فلسفه در فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی و تفاوت علم و فلسفه مورد بحث قرار گرفته و به شبهات مربوط به معنی متافیزیک و جدا شدن علوم از فلسفه اشاره شده است.

بخش دوم از درس سوم تا ششم گذاری است تحلیلی به تاریخ فلسفه و به طور کلی تفکر در فرهنگ اسلام. در این بخش، استاد نخست به اختصار روش‌های چهارگانه فلسفه مشاء و اشراق و نیز کلام و عرفان و تفاوت آنها را با یکدیگر شرح داده و سپس سیر طبیعی این چهار بینش و نزدیکی آنها را با یکدیگر و تبلور آنها را در حکمت متعالیه ترسیم کرده‌اند و آنگاه با تفصیل و توجه بیشتری معنی و اهمیت حکمت متعالیه ملاصدرا و کتاب گرانقدر اسفار اربعه را بیان کرده‌اند.

بخش سوم که از درس ششم آغاز می‌گردد، با تقسیم‌بندی مسائل فلسفه شروع می‌شود و به دنبال آن روشی اتخاذ می‌شود که تا پایان جزوه ادامه می‌یابد. مطابق این روش، استاد بدون آنکه بخواهند وارد مباحث دقیق و استدلالی فلسفی بشوند، صرفآ مفاهیم و اصطلاحات مهم فلسفه اسلامی را توضیح داده‌اند. در این بخش مفاهیمی از قبیل «وجود و ماهیت»، «عینی و ذهنی»، «حدوث و قدم»، «ثابت و متغیر»، «علت و معلول» و «وجوب و امکان و امتناع» مورد بحث قرار گرفته است.

در هر قسمت، استاد چنانکه شیوه همیشگی ایشان بود اشارات تاریخی را فروگذار نکرده و بدون اقامه براهین، نحوه برخورد فلاسفه مسلمان را با مفاهیم مورد نظر بیان کرده‌اند.

این جزوه، چنان که استاد نیز توجه داشتند، محتاج تجدید نظر و تکمیل بود. شرح و بحثی که درباره مفاهیم آمده، همه جا یکسان و یک اندازه نیست. در بعضی موارد نظیر بحث پیرامون تضاد و حرکت، پس از نخستین تقریر مطالبی افزوده‌اند که با اختصار سایر موارد هماهنگ نیست. مهم این است که این جزوه با همه فراز و فرودی که در آن است مانند بسیاری از آثار آن بزرگوار ابتکاری و راه‌گشاست.

اهمیت آن در این است که برای نخستین بار، خواننده‌ای که از فلسفه اسلامی هیچ نمی‌داند می‌تواند بدون فروافتادن در دشواری‌های فنی و بحث‌های استدلالی طولانی، طعم این فلسفه را بچشد و با آن آشنا شود. شاید این نخستین بار باشد که یکی از استادان مسلم فلسفه اسلامی به طرح بحث‌هایی کلی و تاریخی و مقایسه‌ای درباره فلسفه اسلامی می‌پردازد. مستشرقان و استادان غربی فلسفه اسلامی در این باب آثاری تالیف کرده‌اند، اما آنان فلسفه اسلامی را از مسیر و مجرای اصیل آن دریافت نکرده‌اند. این گونه توضیحات در میان استادان قدیم ما نیز معمول نبوده است.

استاد شهید آیت اللّه‌ مطهری در شمار معدود کسانی بود که از شرایط لازم برای آشنا ساختن نسل امروز با اسلام برخوردار بود. او نماینده راستین حوزه‌های علمیه در دانشگاههای امروز بود. چون زبان نسل جوان را می‌دانست و می‌فهمید، پیغام این نسل را می‌شنید و به حوزه‌های علمیه می‌برد. وی مشکل دوری نسل جوان از فرهنگ اسلامی را به خوبی و بهنگام شناخته و راه حل آن را نیز دریافته بود و بسیاری از آثار خود را دقیقا در جهت رفع این مشکل تألیف کرد. مجموعه کلیات علوم اسلامی که پس از شهادت آن استاد به چاپ می‌رسد از قبیل همین آثار است. این مجموعه را استاد برای جوانانی نوشت که نخستین قدم را در راه آشنایی با معارف اسلامی برداشته‌اند و سعی او همه این بود که در این سلسله، سادگی و اختصار را در عین صحت، اساس قرار دهد و راه را برای ورود آنان به فضای روح پرور فرهنگ اسلامی باز کند.

مولف : استاد شهید مرتضی مطهری

ناشر : انتشارات صدرا